Amerikada oliqarxiyanın səssiz YÜKSƏLİŞİ

Tarix: 14-04-2025, 15:42

 Azad bazar və güclü demokratik institutların “vətəni” kimi təqdim edilən ABŞ-də son illərdə baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklər bu ölkədə oliqarxlaşma prosesi sürət qazandığını göstərir.

“Oliqarxiya” termini yunan mənşəli olsa da, siyasi leksikonda onun “mərkəzi” 1990-cı illərin Moskvası hesab edilir. SSRİ-nin dağılmasından sonra dövlət əmlakı simvolik qiymətə özəlləşdirildi və iş adamları qısa müddət ərzində var-dövlət və siyasi güc əldə etdilər. Beləliklə, Rusiyada yeni oliqarx sinifi yaranmağa başladı. 1996-cı il Rusiya prezident seçkilərində Boris Yeltsinin qələbəsi birbaşa oliqarxların – Berezovski, Abramoviç, Potanin kimi şəxslərin maliyyə və media dəstəyi ilə əlaqəlidir. Yeltsinin prezident seçilməsindən sonra onlar neft, qaz, bank sektorunu ələ keçirdilər.

Putin hakimiyyətə gələndə əvvəlcə bu gücü məhdudlaşdırmaq istədi (məsələn, Xodorkovskinin həbsi), lakin sonradan oliqarxların siyasi sistemin saxlanılmasında onların rolunu başa düşərək, zamanla Kremlə sadiq oliqarx şəbəkəsi yaratdı.

Beləliklə, müasir oliqarx modelinin "vətəni"nin Rusiya olduğunu desək, yanılmarıq. Bu model daha sonra Mərkəzi Asiya ölkələrinə - Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistana da yayılıdı…

Oliqarxiya artıq sadəcə Rusiya və ya Mərkəzi Asiya ölkələrinə xas problem deyil. Klassik mənada oliqarx siyasi qərarlara təsir edə biləcək qədər var-dövlətə və gücə sahib olan şəxslərdir. Postsovet ölkələrində bu termin daha çox kriminal kapitalizmlə assosiasiya olunur. Lakin ABŞ-də oliqarxların yüksəlişi daha incə və qanuni yollarla baş verir.

Bu oliqarxlar texnologiya nəhənglərinin sahibləri, “Wall Street” milyarderləri, enerji və səhiyyə sektorunun dominant oyunçularıdır. Onların sərvəti təkcə iqtisadi güc deyil, həm də media, lobbiçilik, təhsil, hüquq sistemi və siyasi kampaniyalar üzərində ciddi təsir imkanı verir.

Milyarderlərin maliyyələşdirdiyi seçki kampaniyaları və lobbiçilik fəaliyyəti nəticəsində, siyasətçilər ictimai maraqlardan çox, sponsorlarının maraqlarını nəzərə almağa meylli olurlar. Cef Bezos, İlon Mask, Mark Zukerberq və Bill Qeyts kimi texno-milyarderlər, “Google”, “Amazon”, “Facebook”, “Microsoft”, “Tesla” kimi şirkətlər təkcə texnoloji inqilabın deyil, həm də ictimai rəyin və siyasətin arxasındakı “səssiz güclər”dir. Onlar vergi qanunvericiliyinə, əmək bazarına, süni intellektin tənzimlənməsinə dair qərarlara ciddi şəkildə təsir edə bilirlər.

Oliqarxlar yalnız iqtisadiyyat və siyasətdə deyil, həm də informasiyanın axınında söz sahibidirlər. Məsələn, Ceff Bezosun “The Washington Post” qəzetini alması, İlon Maskın “Twitter”i (indiki X) ələ keçirməsi təsadüfi deyil. Bu platformalar vasitəsilə ictimai rəyə dolayısı və ya birbaşa təsir göstərmək mümkündür.

ABŞ-da oliqarxiyanın yüksəlişi “səssiz” formada baş verir. 2025-ci ilin yanvarında Donald Trampın ikinci dəfə ABŞ prezidenti olaraq vəzifəyə başlaması ölkədə oliqarxiyanın təsirini daha da artırıb. Formal institutlar hələ də yerindədir – seçkilər keçirilir, məhkəmələr mövcuddur, konstitusiya dəyişməyib. Amma reallıqda siyasi və iqtisadi güc azsaylı şəxslərin əlində cəmləşdikcə, bu institutlar da onların maraqlarına xidmət etməyə başlayır. Bu, sadəcə iqtisadi məsələ deyil, həm də Amerikanın gələcəyi üçün ideoloji və siyasi məsələdir. 

Rusiyadan fərqli olaraq ABŞ-də oliqarxiya daha "təmiz" görünür, amma daha təhlükəlidir: çünki o, demokratiya "kostyumu" geyinib...